Martin Maier reflecteert op de nieuwe Encycliekbrief van paus Franciscus Laudato Si '
Wachtte vele maanden en het voorwerp van veel commentaar en kritiek vóór publicatie, Paus Franciscus 'milieu-encycliek verscheen op 18 juni. De centrale boodschap is dat gevaarlijke klimaatverandering en de gewetenloze exploitatie van natuurlijke hulpbronnen de toekomst van onze planeet blijven bedreigen. De kwestie van ecologie is een kwestie van rechtvaardigheid. De gemeenschap van de mensheid heeft de macht om van koers te veranderen en de fatale dynamiek te stoppen, en hiertoe ligt in het bijzonder potentieel in de joods-christelijke traditie en in religies. Het behoud van de schepping is immers een centraal oecumenisch en interreligieus thema.
Zoals zijn naamskeuze suggereert, heeft paus Franciscus het behoud van de schepping tot een centrale zorg van zijn pontificaat gemaakt. In overeenstemming met zijn keuze van de pauselijke naam, heeft hij voor de titel van zijn Encycliek de openingswoorden van het Hooglied van Sint Franciscus gekozen: "Lof zij". In dit gedicht prijst en dankt Poverello God voor de schoonheid van de schepping. De ondertitel: "On the care of our common home" voegt aan de grote melodie van het Lied van de Creatie een melodie in een kleine toon toe. Het eerste hoofdstuk van de brief, waarin de paus niet alleen katholieken, maar al diegenen die op aarde wonen, samenvat, vat de consensus onder wetenschappers samen: dat de gevaarlijke klimaatverandering grotendeels door de mens wordt veroorzaakt en de verantwoordelijkheid van de mensheid is. Naast de opwarming van de aarde worden ook de kwesties van de watervoorziening en het verlies van biodiversiteit behandeld. De diagnose laat geen twijfel bestaan: "Nooit eerder hebben we ons gemeenschappelijke huis zo vaak mishandeld en beschadigd als in de afgelopen twee eeuwen."
In het tweede hoofdstuk van de Encycliek schetst de paus een theologie en spiritualiteit van de schepping. Een uitgangspunt is dat de schepping aan de mens is toevertrouwd als een geschenk van God en dat deze moet worden beschermd en bewaard. Wij zijn de rentmeesters van onze gemeenschappelijke wereld. Theologisch gezien is de verstoorde relatie tussen mensen en Gods schepping een uitdrukking van zonde. En zo wordt de imperatief geboren uit een 'ecologische bekering', die paus Johannes Paulus II al heeft geformuleerd.
In het hele document wordt de kwestie van ecologie beschouwd als een kwestie van rechtvaardigheid. Dit kan worden gezien in een parallelle behandeling van de kreten van de armen en de kreten van de natuur. Ook hier grijpt de paus terug op Franciscus van Assisi, voor wie "de zorg voor de schepping en de zorg voor de armen en verwaarloosden nauw met elkaar verbonden waren." Degenen die verantwoordelijk zijn voor de gevaarlijke opwarming en aantasting van het milieu bevinden zich meestal in de geïndustrialiseerde landen van het noorden, terwijl zij die lijden onder de gevolgen leven voornamelijk in de verarmde landen van het Zuiden. Daarom ontleent de paus het intrinsieke principe van 'verschillende maar gemeenschappelijke verantwoordelijkheid' waarover de VN-landen tijdens hun Rio-top van 1992 overeenstemming hebben bereikt. De geïndustrialiseerde landen zijn de belangrijkste oorzaak van de wereldwijde milieucrisis en dragen dus een grotere verantwoordelijkheid voor de overgang naar duurzame ontwikkeling.
Bijkomende onderwerpen die de gehele Encycliek doorlopen zijn: intergenerationele gerechtigheid; kritiek op de heersende paradigma's van technologie, economie en vooruitgang; de vaste overtuiging dat ecologische, economische en sociale kwesties intern onderling verbonden zijn; het concept van de wereldwijde commons zoals schoon water, de oceanen, bossen en de atmosfeer; de intrinsieke waarde van alle wezens en de behoefte aan nieuwe modellen voor productie en consumptie.
In zijn kritiek op de moderniteit wordt de paus duidelijk beïnvloed door Romano Guardini's boek The End of Modernity. De ecologische crisis is de uiterlijke manifestatie van de ethische, culturele en spirituele crisis van de moderne mensheid. Hij vervalt echter niet in cultureel pessimisme; in plaats daarvan erkent hij de vele verschillende facetten van moderniteit en technologische vooruitgang die hij in een zeer positief daglicht ziet.
Met deze encycliek legt paus Franciscus zijn ecologische Magna Carta uit, waarnaar hij zeker zal verwijzen in zijn toespraken voor het Amerikaanse Congres en de Verenigde Naties in september van dit jaar. Misschien hadden de mensen misschien wat meer concrete voorstellen voor actie verwacht. Maar de paus stelt expliciet dat hij geen besluiten wil nemen over wetenschappelijke kwesties, noch het werk van politici wil vervangen, maar liever uitnodigt tot een open en transparant debat. "Laudato Si" bevat een schat aan materiaal om niet alleen internationaal beleid te inspireren en te verrijken, maar ook oecumenische en interreligieuze dialoog en concrete gemeenschapsprojecten. Een leidend principe voor de implementatie ervan zou heel goed kunnen zijn: "Denk globaal - handel lokaal."
Martin Maier SJ
JESC
www.jesc.eu